Sách – [Facts]
Độc giả chúng ta hẳn không còn xa lạ gì với tiểu thuyết lịch sử – thể loại mang đậm chất lịch sử hào hùng, nhưng cũng vô cùng hấp dẫn bởi những chi tiết hư cấu nghệ thuật. Điều này dẫn đến quan niệm “văn sử bất phân” từ xưa đến nay. Trên thực tế, dù là văn hay sử, cũng đều có những đặc trưng riêng. Từ đó, đòi hỏi nhà văn phải thể hiện được hiểu biết thông qua việc phản ánh thời cuộc và phát huy tính sáng tạo thông qua những yếu tố hư cấu, nhưng cũng đủ khéo léo để kết hợp chúng sao cho thật hấp dẫn. Ở bài viết dưới đây, Love Books Love Life sẽ phân tích một số tiểu thuyết lịch sử Việt Nam để làm rõ tính thời cuộc và chất hư cấu của thể loại này.
Tính thời cuộc
Tiểu thuyết lịch sử là thể loại văn học chuyên viết về những nhân vật và sự kiện có thật trong lịch sử. Các tác phẩm miêu tả đời sống sinh động của các nhân vật trong dòng chảy của lịch sử, khiến cho người đọc không chỉ biết một câu chuyện mà còn sống, thể nghiệm với thời đại ấy.
Love Books Love Life nhận thấy rằng trong những năm qua, tiểu thuyết lịch sử ở nước ta có không ít tác phẩm tạo được sự chú ý. Bộ tiểu thuyết Loạn 12 sứ quân của tác giả Nguyễn Đình Tư viết dựa trên một số sự kiện lịch sử đầu thế kỷ X, khi Ngô Quyền xưng vương và băng hà vào năm 944. Tiếp đến là sự kiện loạn 12 sứ quân trong thời phong kiến nước nhà. Các sứ quân xây thành đắp lũy thôn tính lẫn nhau, gây nên cuộc tranh chấp kéo dài suốt 28 năm khiến dân chúng cực khổ. Tuy vậy, các sứ quân không “cõng rắn cắn gà nhà” hòng bảo vệ địa vị và duy trì quyền lợi của mình. Chấm dứt cuộc nổi loạn của 12 sứ quân, mang lại sự bình yên cho người dân, người anh hùng dân tộc Đinh Bộ Lĩnh đã hoàn thành sứ mệnh trước lịch sử khi giương cao ngọn cờ thống nhất quốc gia.
Nếu là một tín đồ của tiểu thuyết lịch sử thì Love Books Love Life tin rằng cuốn Hồ Quý Ly, Mẫu Thượng ngàn của nhà văn Nguyễn Xuân Khánh, Hội thề của tác giả Nguyễn Quang Thân, Tám triều vua Lý, Bão táp triều Trần của nhà văn Hoàng Quốc Hải… sẽ là vật gối đầu giường của nhiều người. Tiểu thuyết lịch sử Hồ Quý Ly không chỉ dựng lên một nhân vật lịch sử, thời đại lịch sử ngắn ngủi mà còn đánh thức người đọc “tri tân” về những vấn đề của hiện tại: Thân phận người trí thức – những cá nhân có tầm nhìn táo bạo đi trước thời đại giữa đám đông quần chúng. Nhà văn Hoàng Quốc Hải mất 20 năm mới hoàn thành bộ tiểu thuyết lịch sử Tám triều vua Lý, khắc họa thời kỳ lịch sử kéo dài 216 năm (1009 – 1225). Trong bộ tiểu thuyết này, tác giả nhấn mạnh tới sự phát triển của văn hóa, dân sinh và tam giáo đồng nguyên dưới thời nhà Lý. Love Books Love Life thấy rằng những câu chuyện, chi tiết lịch sử đề cập trong bộ tiểu thuyết không chỉ giúp “phổ cập lịch sử”, mà còn mang tới những bài học quý giá cho hậu thế: muốn cho nước cường thịnh thì trước hết phải làm cho dân yên ổn, chính quyền phải làm cho dân tin.
Trong khi đó, Hội thề của tác giả Nguyễn Quang Thân đem đến cho độc giả góc nhìn mới, kiến giải mới về nhân vật Lê Lợi – anh hùng cái thế, nhà lãnh đạo xuất sắc nhưng trong thâm tâm ông mãi là một hào trưởng chân chất xứ Mường. Không khô khan và hào hùng như những gì ta vẫn liên tưởng về lịch sử, Hội thề vẽ nên những bức chân dung sinh động về tiền nhân. Qua chân dung từng nhân vật, Hội thề khắc họa cuộc xung đột về danh lợi ngay giữa lòng nghĩa quân Lam Sơn trong những ngày cuối của cuộc khởi nghĩa, nỗi dằn vặt thể xác lẫn tinh thần của người chủ soái trước khi đưa ra quyết định lịch sử, tình yêu cùng đức hy sinh vì chồng vì con của người phụ nữ, và hơn cả là số phận của người trí thức trước guồng quay của thời cuộc.
Chất hư cấu
Quan sát đời sống văn học, Love Books Love Life nhận thấy một điều, mảng tiểu thuyết lịch sử kén người viết, và mỗi nhà văn sẽ có lối viết riêng. Thông qua mục đích và tài năng của từng cá nhân, các tác giả sẽ chọn một cách viết để biểu đạt được suy nghĩ về những câu chuyện của lịch sử. Thực tế cũng đã cho thấy, có nhiều cách viết tiểu thuyết lịch sử. Người viết theo lối chương hồi, lại có người viết như cách giải mã lịch sử,…
Nhưng dường như mọi người đều gặp nhau ở một điểm, đó là giới hạn của sự tưởng tượng và hư cấu của nhà văn về những câu chuyện, sự kiện, nhân vật lịch sử mình đề cập. Sẽ không còn là tiểu thuyết nếu những trang viết không có sự tưởng tượng, hư cấu của nhà văn. Love Books Love Life thấy rằng quan niệm “văn sử bất phân” mà nhiều người từng đề cập, khi phóng chiếu vào tiểu thuyết lịch sử, nó chỉ đúng ở một giới hạn nhất định. Nếu vắng bặt tính hư cấu, thiếu vắng cá tính sáng tạo của nhà văn thì tiểu thuyết lịch sử sẽ cực khô khan. Như vậy, chúng ta không còn cần đến tài năng và sự dấn thân của nhà văn.
Song hư cấu đến đâu, tưởng tượng đến mức nào để tiểu thuyết lịch sử không đi sai đi lạc, không làm độc giả chệch hướng? Sự thật lịch sử có phải là sợi dây xích kìm hãm trí tưởng tượng của nhà văn? Đây là vấn đề không dễ trả lời thấu đáo, nếu không muốn nói, đó là vấn đề phức tạp, có nhiều ý kiến trái chiều.
Nhà văn Hoàng Quốc Hải từng chia sẻ rằng, trong quá trình viết ông phải hư cấu nên một số nhân vật mà bản thân người đời cũng không biết đấy chính là nhân vật không có thật trong lịch sử. Nhà văn lấy dẫn chứng trong bộ tiểu thuyết Tám triều vua Lý, ông hư cấu một nhân vật mà sau khi sách in ra, có nhà phê bình nhận định rằng ông viết về nhân vật ấy hay quá, ngoài đời thực không hay được thế đâu.
Theo nhà văn Hoàng Quốc Hải, nhiệm vụ của những người viết tiểu thuyết lịch sử là phải giải mãi những gì đã diễn ra mấy trăm năm, mấy nghìn năm về trước mà chẳng ai biết những sự kiện ấy diễn ra như thế nào, nói năng, tính toán ra làm sao để dẫn từ nguyên nhân ấy đến kết quả ấy. Ông cho rằng, sự hư cấu là cần thiết để cho hợp tính logic và bản thân ông hư cấu đến mức chân thực, nghĩa là sự hư cấu ấy nhuần nhuyễn và hợp lý đến mức người đọc thấy được lịch sử như đang diễn ra trước mắt mình một cách đúng như nó diễn ra trong nhiều năm về trước.
Trong khi đó, nhà sử học Dương Trung Quốc cho rằng, tiểu thuyết lịch sử phải hư cấu dựa trên lịch sử. “Nhưng hư cấu theo độ nào, bay bổng trên sự kiện ra sao là cảm quan của người viết. Quá trình viết tác phẩm, những tính cách, sự kiện lịch sử lớn thì tác giả phải trung thành. Ví dụ tính cách Minh Mạng là người quyết đoán thì phải viết ông ấy quyết đoán, Thiệu Trị là người tử tế thì nhà văn không thể biến ông thành người gian ác được. Dựa trên tính cách thật lịch sử, nhà văn để những tính cách này tương tác với nhau, đối đãi, nói năng với nhau”- nhà sử học nêu dẫn chứng, đồng thời khẳng định: “Văn học không thể ghi lại y chang đời thực được. Nếu điều gì xảy ra trong lịch sử mà đưa vào hết thì thừa thãi. Nhà văn phải lựa chọn, giữ lại những con người, tính cách cần thiết cho câu chuyện và nhào nặn nó trở nên hấp dẫn”.
Sự hòa hợp
Love Books Love Life phải khẳng định rằng, hư cấu trong tiểu thuyết lịch sử phải có giới hạn, không mâu thuẫn với logic của các sự kiện và cốt truyện lịch sử và phải đảm bảo tính chân thực của lịch sử. Bởi nếu không, tác phẩm sẽ không phải là tiểu thuyết lịch sử mà chỉ là tiểu thuyết hư cấu thuần túy dựa trên sự vay mượn một đề tài hoặc truyền thuyết lịch sử. Nhưng cũng cần lưu ý rằng, nếu một tiểu thuyết lịch sử chỉ mang chất hiện thực thì không khác nào tác giả đang “kể” sử. Vậy thì đọc các sách ghi sử, chép sử là đủ rồi, đâu cần đến tiểu thuyết nữa? Đó là lúc chúng ta cần đến sự dung hòa giữa hai yếu tố thời cuộc và hư cấu.
Mỗi nhà văn khi viết một tác phẩm văn chương có chất liệu lịch sử, thì điều quan trọng không phải là yếu tố hư cấu hay sự thực lịch sử, mà là nhà văn đó nhìn về lịch sử và viết về lịch sử ấy như thế nào sao cho thật tinh tế và khéo léo. Đồng thời, đọc giả khi đọc tiểu thuyết lịch sử cũng đừng quá khắt khe mà hãy nhìn sự thật chỉ là tương đối, như vậy mới có thể mở ra sự sáng tạo của văn chương.
Tiểu thuyết lịch sử vẫn hòa vào dòng chảy của nền văn học nước nhà nhiều năm qua, không phục dựng lịch sử một cách nguyên mẫu và khô khan, mà dùng quá khứ để soi sáng thực tại. Giá trị của những tiểu thuyết lịch sử là lấp đầy những chỗ trống của các sự kiện lịch sử vốn hết sức ngắn gọn trong các bộ chính sử – để từ đó tạo dựng nên một câu chuyện phi thường của những nhân vật anh hùng. Love Books Love Life tin rằng, tiểu thuyết lịch sử sẽ truyền cảm hứng tìm hiểu lịch sử dân tộc, cũng như niềm tự hào về trang sử vàng trong quá khứ cho thế hệ trẻ hôm nay.
“Love Books Love Life – Lắng nghe để sẻ chia”